Młodzi pisarze polecają sobie wzajemnie opowiadanie jako ćwiczenie pisarskie dobre na rozpęd w kierunku powieści. Zanim napiszesz powieść, wpraw się w opowiadaniu – bo przecież opowiadanie jest składnikiem każdej powieści. Bardzo często podobnego zdania pozostają różni pisarscy mentorzy, którzy promują wśród swoich uczniów opowiadanie jako wprawkę do więcej złożonych form literackich, bogatszych i w objętość, i w znaczenia. Przyjęło się traktować opowiadanie nie jako samodzielny, skomplikowany gatunek, lecz jako coś małego, prostego, zawężonego, być może nawet i błahego. Dziś obalę to podejście do opowiadania – na swój sposób wyjaśnię, jak można do opowiadania podejść, by odnaleźć w nim autentyczne wyzwanie i piękną, niezwykłą przygodę literacką… „Opowiadanie to krótki utwór epicki o prostej akcji, niewielkich rozmiarach, najczęściej jednowątkowej fabule, pisany prozą. Opowiadanie nie ma tak zwartej budowy jak nowela, o czym decydują postacie drugoplanowe, opisy i refleksje. Od noweli różni się luźną konstrukcją i brakiem obowiązujących w niej rygorów. Według innej definicji jest to podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej, prezentująca narastanie w czasie toku zdarzeń, opozycyjna wobec opisu. Gatunek ten może zawierać w sobie inne gatunki oraz dialogi” – oto, jak definiuje opowiadanie poczciwa Wikipedia. Definicja ta zupełnemu laikowi pozwoli zorientować się mniej więcej, czyli powierzchownie, z jaką ogólną strukturą ma do czynienia, kiedy ktoś używa słowa „opowiadanie” w odniesieniu do literatury. Rzeczywiście opowiadanie to utwór epicki, prozatorski o raczej skromnej objętości. Faktycznie opowiadanie pod względem obszerności i formalnej, i merytorycznej – stanowi dzieło położone na drabinie ewolucji literackiej niżej od noweli (opowiadanie powstało wcześniej, tj. przed nowelą – Naprawdę opowiadanie możemy uznać za fundamentalną formę wypowiedzi, bo zanim ukształtował się język pisany, i zanim językiem pisanym zaczęto budować i zapamiętywać (utrwalać) treści literackie – ludzkość korzystała jedynie z języka mówionego. Homer, czyli Ślepiec, de facto był pieśniarzem – ponoć ten wielki umysł literacki nie posługiwał się pismem jako rejestrem myśli, lecz opowieścią, a więc komunikatem mówionym, a więc: opowiadaniem. Istotne jest również to, że opowiadanie musi prezentować jakieś narastanie czegoś – Wikipedia określa ten warunek jako „narastanie w toku zdarzeń”, ale to bardzo mylące uogólnienie… No więc problem definicji opowiadania zawartej w Wikipedii zasadza się nie tyle na błędności tej definicji, co na jej ogólności. A od uogólnienia do wyciągnięcia błędnych wniosków, płynących z indywidualnej interpretacji tego uogólnienia – krótka droga. Ponieważ opowiadanie stoi w opozycji do opisu, wytłumaczę najpierw dla porządku, czym jest opis. Otóż opis to taki tekst charakteryzujący dane zjawisko, osobę lub rzecz, który ujmuje to zjawisko jak gdyby w bezruchu oraz który umieszcza to zjawisko w konkretnym punkcie przestrzeni (literackiej). To znaczy, że opis – jak wynika z jego klasycznej definicji – z natury jest czymś nieruchomym, statycznym czy bezwładnym. Taka jest istota czy powinność opisu: opis potrzebuje wskazać np. człowieka (bohatera literackiego), uchwycić ilustrację tego człowieka w danej chwili opowiadanej historii i usytuować tę że daną chwilę na konkretnej matrycy, na konkretnej siatce zdarzeń fabularnych, czy na konkretnym tle fabuły – ta chwila opowiadanej przez pisarza fabuły musi jakoby zostać zatrzymana na stopklatce i musi zostać opisany ów nieruchomy „kadr”. Przykłady opisów! Opis nr 1: Dilajla nago podeszła do okna. Oparła się dłońmi i przedramionami o lodowatą szybę. Jej ciało zostało oblane ciepłym pomarańczowym światłem nocnych latarni, ale nieomal przyklejona do zimnej szklanej tafli, przypominała bardziej martwy grecki posąg niż żywą kochaną kobietę. Opis nr 2: Doktor Łoskot biegł coraz szybciej. Czuł, że nie może biec w nieskończoność. Przeraził się, że zgubi nogi. Przed oczami stanął mu stary znaczek pocztowy z klasera ojca: wizerunek staroświeckiej lokomotywy buchającej czarnym dymem – niewyraźne wspomnienie z dzieciństwa. Złowrogi zaszczek buldoga nieznośnie rósł w uszach doktora… Kiedy na łydce Łoskota zamknęło się twarde imadło psiej paszczy, znaczek z jego głowy – prysł. Komentarz: To, czy nasz bohater literacki znajduje się w fizycznym, autentycznym ruchu (np. biegnący doktor Łoskot), czy w bezruchu (np. Dilajla stojąca w oknie) – nie ma żadnego znaczenia dla definicji opisu. To znaczy, że pewna statyczność, bezwładność opisu, o której wspomniałam, ma za zadanie odnosić się wyłącznie do jego warstwy formalnej – a nie do treści. Dla definicji opisu nie ma znaczenia, czy pisarz opowiada językiem pisanym o scenie dynamicznej, czy o scenie refleksyjnej albo romantycznej. Esencją opisu jest to, aby uchwycić coś (zjawisko, osobę bądź rzecz) takie, jakim w danym momencie fabuły ono jest, i żeby wkleić to coś do konkretnego punktu literackiej przestrzeni. Czyli to, co jest tematem danego opisu, musi być nierozmazane, niechybotliwe, nieprzeskokliwe – tylko zamrożone w swej określoności. Rzecz jasna przytoczone powyżej dwa opisy są maksymalnie uprymitywnione, ale jeżeli zatopicie się umysłem w wydane powieści, to bez trudu rozpoznacie w nich złożone i majestatyczne opisy – będą nimi te momenty powieści, w których ta łyżeczka położona na tym stole dokładnie tutaj, a nie na drugim krańcu stołu, ma kluczowe znaczenie (Karl Ove Knausgård). Te momenty, w których nora Hobbita ma okrągłe, a nie trójkątne drzwi, i kominek umiejscowiony tu, a nie tam (Tolkien). Te, w których Kiara gotuje taką, a nie inną kolację dla wymyślonego, a nie byle jakiego Marynarza (Justyna Karolak). I tym właśnie jest opis: to ten fragment tekstu literackiego, który stara się przekazać czytelnikowi esencję danego zjawiska, osoby albo przedmiotu – esencję, która krystalizuje się w precyzyjnym punkcie fabuły, a nie wczoraj, ani nie za trzy rozdziały wprzód. Ten artykuł to jednak nie historia literackiego opisu… No więc czym, do jasnej pogody, naprawdę jest opowiadanie?… Po pierwsze uważam, że wielkim nieporozumieniem jest teza, iż opowiadanie jako gatunek literacki charakteryzuje się „luźną konstrukcją i brakiem obowiązujących w niej rygorów”. Owszem, opowiadanie bardzo udanie uwalnia wyobraźnię i zezwala pisarzowi na lekkie, gładkie poszukiwanie literackich walorów. Ale to wcale nie jest tożsame z tym, że opowiadanie może być napisane całkiem dowolnie – że wystarczy napisać cokolwiek. I żeby to cokolwiek było tylko odpowiednio krótkie i zwarte, i to już będzie opowiadanie… Nie, nie będzie to opowiadanie – to będzie raczej jakaś formuła refleksji, przemyślenia ujętego na piśmie. I takie podejście do opowiadania jako gatunku literackiego jest krzywdzące dla tego gatunku – a podejście to definiuje bardziej pewien rodzaj szkicu, szybkiego i skrótowego zapisania literackiego pomysłu, niż opowiadanie. Tymczasem opowiadanie nie jest szkicem, nie jest wprawieniem się czy przygotowaniem do powieści – no chyba że w miarę już świadomy pisarz z premedytacją tworzy ów niby-opowiadaniowy rodzaj szkicu literackiego. Czasem też bardzo dobre, gotowe opowiadanie staje się punktem wyjścia dla pisarza do wymyślania nowej powieści. Lub odwrotnie: po napisaniu powieści w pisarzu coś jeszcze z tej historii zostaje – pełne, silne, gęste, ale niewypowiedziane, i nie ma już na to miejsca (intelektualnego) w powieści. Wtedy bywa i tak, że pisarz pisze opowiadanie będące takim właśnie „epilogiem epilogu” powieści, bądź pisze nowelę lub minipowieść stanowiącą takie przedłużenie powieści (zależy, ile tego czegoś niewypowiedzianego po napisaniu powieści w pisarzu się zachowało). Ale to są wyjątkowe sytuacje i temat na zupełnie osobne rozważania… No więc – powtórzę pytanie – czym, do stu ciężkich diabłów, jest opowiadanie?! Najpierw odpowiem w punktach, następnie je rozwinę: Kompletna, czyli opowiedziana od początku do końca historia. Głębia opowiedzianej historii. Precyzyjna miniatura literacka. Jeden wielki oddech. Melodia i rytm. Puenta. Uwaga, rozwijam! Nieporozumieniem jest zakładać, że to, co stanowi treść opowiadania, ma prawo być skrawkiem potężnej historii – czy skrawkiem skrawka potężnej historii. To nieprawda, że opowiadanie musi oscylować wokół jednego wątku (może, ale takiego obowiązku nie ma). Ani że opowiadanie miałoby być formą zaledwie wyrywku z szerszego kontekstu. Opowiadanie jak najbardziej powinno budować sobą określony kontekst – a brak jakiegokolwiek kontekstu to najczęstszy błąd popełniany w opowiadaniach przez młodych pisarzy. Wydaje im się, że mogą opisać jakiś jeden wybrany szczegół – no a skoro tekst liczy tylko kilka stron, to to jest opowiadanie. Nie, to nie jest opowiadanie – to jedynie notatka lub w najlepszym razie szkic. Opowiadanie – tak samo jak powieść – jest historią, którą pisarz opowiada od początku do końca. To, że tok zdarzeń tekstu literackiego zamyka się na przykład w godzinie zegarowej – to nie znaczy, że to jest materiał wystarczający na opowiadanie. Owszem, ta godzina, czy choćby kwadrans, a może tylko chwila – może być treścią opowiadania, ale pod warunkiem, że ta godzina służy do czegoś, czyli że obudowuje ją pewien skonkretyzowany przez pisarza kontekst. Opowiadanie może zostać napisane na podstawie dziesięciu stron pamiętnika, opowiadanie może być suchym sprawozdaniem z wybranego przez pisarza wydarzenia z życia, może być skonstruowane na fundamencie pojedynczej myśli (refleksji, motta czy cytatu), lecz równie dobrze opowiadanie może opisywać sto lat życia rodu Iksińskich herbu Kotlet. Sto lat! Interwał czasowy treści opowiadania nie ma znaczenia – istotny jest kontekst, który umożliwia pełne zobrazowanie jakiegoś tematu, problemu. I to jest dopiero zalążek opowiadania: świadomie wystudiowany kontekst, w którym osadzimy kompletną historię, którą chcemy opowiadaniem – od początku do końca czytelnikowi opowiedzieć. Historię, którą przekazujemy w naszym opowiadaniu, musimy wyposażyć w pewną głębię. Wydaje się to wielce oczywiste, ale w praktyce oczywistym bywa z rzadka – niestety często rodzą się płytkie banialuki, których autorzy szumnie określają je „opowiadaniami”. Opowiadanie musi być głębokie – ale… co to de facto znaczy? Ano znaczy to, że można napisać opowiadanie na przykład o tym, co myśli i czuje człowiek, który przez kilka godzin wpatruje się w gniazdo os, które przypadkiem znalazł w lesie. Można napisać opowiadanie o tym, co myśli człowiek, który wgapia się w dno starej wyschniętej studni. Można – pod warunkiem! Że zastosujesz w pisaniu jakąś zgrabną przewrotkę intelektualną – że wynajdziesz w tym obranym temacie coś takiego, co pozwoli Ci przewlec ten temat z prawej na lewą stronę i w rezultacie wystrychniesz czytelnika na dudka. Bo jeśli opiszesz po prostu to, że w gnieździe uwijało się dwieście os, a niebo nad Tobą było niebieskie, kiedy tak popatrywałeś sobie na osy, a w międzyczasie uciął Cię komar, było duszno i byłeś ubrany w rybaczki, choć ogólnie miałeś pozytywny nastrój i marzyłeś o cieście malinowym do popołudniowej kawy – to nie będzie opowiadanie, tylko minisprawozdanie z życia albo kartka do Twojego prywatnego dziennika. To gniazdo os, i Ty przy tym gnieździe – ta scena rodzajowa może zaowocować genialnym opowiadaniem, ale w tym celu musisz jak gdyby wniknąć swoim umysłem w obiekt swoich obserwacji, czyli w to gniazdo, i musisz tak wnikać i wnikać, dopóki nie odkryjesz tam drugiego lub piątego dna. Bo jeżeli nie odkryjesz tej głębi niezbędnej do opowiedzenia czytelnikowi pełnej, bogatej historii – wówczas nie uda Ci się zbudować żadnego kontekstu (patrz: punkt 1) swojego opowiadania, no i w rezultacie nie napiszesz opowiadania, tylko co najwyżej banalną miniaturę z życia żywcem wziętą. Prawdziwe opowiadanie, owszem, w pewnym sensie można porównać do miniatury literackiej. Ale czym dokładnie jest miniatura literacka – jak rozumieć to pojęcie? Żeby wytłumaczyć, odwołam się do miniatury plastycznej: namalowałam obraz olejny na formacie 8 cm na 5 cm – powiedzmy, że na tym obrazie widnieje szczegółowo przedstawiony pejzaż: jezioro, letnia noc, drzewa na drugim planie, odbicie księżyca w wodzie. Żeby namalować tak bogaty pejzaż na tak małym formacie, potrzebowałam użyć specyficznie subtelnych narzędzi: wykałaczek, patyczków do mycia uszu, szpilek, drobnych i bardzo drobnych pędzelków. Dlatego że miniatura – nie jest szkicem (szkic można namalować niedokładnie, szerokim pędzlem, bo jego zadaniem jest tylko zapamiętać pewien proces myślowy malarza, a nie stanowić sobą gotowy, samodzielny malunek – przyp. Miniatura musi zachowywać wszystkie walory estetyczne normalnego, dużego formatu – tyle że jest mała. I tak samo miniatura literacka: mały format (szczupła objętość) wymusza na autorze skorzystanie ze specyficznie precyzyjnych narzędzi (trzeba używać bardzo dokładnych słów; trzeba wplatać bardzo unikalne, celne metafory – bo w miniaturze nie ma miejsca na szeroki gest, na rozmach, na rozwlekłość), ale malunek, czyli opowiadanie, które powstaje jako dzieło miniaturowe – jest pełną, kompletną ilustracją świata przedstawionego. I dlatego też esencją techniczną, warsztatową opowiadania jest to, żeby napisać je innym językiem niż zrobilibyśmy to w powieści – ale obraz tematu, który z tego tekstu płynie, musi być tak samo sprawnie oddany słowami. Pejzaż jest tym samym pejzażem na wielkim płótnie i na małym kartonie – jedynie różnymi pędzlami i różnymi słowami się go maluje, w zależności od tego, na jakim formacie się maluje. Czyli sens miniatury nie polega na tym, że coś okrajamy, tylko na tym, że coś kondensujemy, a żeby coś skondensować, szukamy do tego celu innych, sprytniejszych narzędzi. Jeśli zawierasz w sobie naturalne tendencje do rozmachu (a każdy pisarz czuje, wie, jakie tendencje w nim drzemią – a jak nie wie, to niech się najpierw siebie o to zapyta, niech się od siebie dowie, a nie bez namysłu zabiera do pisania), to z dużym prawdopodobieństwem w opowiadaniu będziesz się dusił jako pisarz – wtedy nie widzę żadnych powodów do tego, abyś potrzebował uczyć się pisania powieści poprzez ćwiczenie się na opowiadaniu! Bierz się od razu za powieść, jej się ucz. I przeciwnie! Jeśli wykazujesz skłonność do kondensowania, do skracania, do precyzji słowa – wtedy całkiem prawdopodobne, że w opowiadaniu będziesz potrafił wziąć głęboki oddech, że w tej formie będziesz potrafił opowiedzieć czytelnikowi pełną, intrygującą historię. Mylne jest sądzenie, że opowiadanie jako gatunek literacki – to są takie cwane, poręczne kleszcze do chwytania czegoś. Że wystarczy coś szybko chwycić w palce i – łup! Wkładasz to jedno zakleszczone małe coś do zdań, trochę wijesz się wokół tych zdań – i wkoło tego czegoś, po drodze prędko opisujesz parę przemyśleń plus uczuć, i to jest opowiadanie… Tymczasem opowiadanie nie służy do zakleszczania – w opowiadaniu istnieje mnóstwo miejsca na oddech dla czytelnika. Opowiadanie otwiera głowę czytelnika i umożliwia mu bardzo luźne, wysokie szybowanie myślą w stronę własnych skojarzeń. To, że pisarz zasadniczo jest zobligowany do precyzji słowa, nie zakłada przecież łopatologii. Zatem choć wizja i kreacja literacka pisarza – zawsze – powinna być możliwie precyzyjna, jednocześnie pisarz powinien nadać opowiadaniu taki ton wypowiedzi, aby móc wygospodarować w tym tonie miejsce właśnie na oddech dla czytelnika. Do stwarzania takiego oddechu dla czytelnika – wymarzony jest opis. I osobiście uważam, że opis jest niesłychanie istotnym elementem tego gatunku, jaki stanowi sobą opowiadanie. Wszystkie dotychczasowe elementy, czyli kontekst, pełna i głęboka historia oraz precyzja wypowiedzi przy jednoczesnym pozostawieniu czytelnikowi przestrzeni na jego oddech – zdadzą się na nic, jeżeli nie wyposażymy naszego opowiadania w melodię i rytm. Oczywiście to żadne odkrycie, poza tym każdy tekst literacki, nie tylko opowiadanie, powinien świetnie płynąć, snując w umyśle czytelnika adekwatną do treści jak gdyby linię melodyczną, a dobrze wymierzone pod względem objętości i charakteru słów zdania – nadają wszak rytm każdej opowieści, który umożliwia skupienie się na przesłaniu opowiadanej historii. Sęk w tym, że jeśli spojrzymy na opowiadanie jak na miniaturę literacką, wtedy zdamy sobie sprawę, że w miniaturze bardziej widać błędy (na małym formacie obrazu malarskiego też bardziej widać błędy). W powieści więcej czytelnikowi umknie – jeżeli nie będzie ona miała swojej melodyki, pisarz i tak może jeszcze zwyciężyć, to znaczy być może uda mu się innymi elementami podbić serce czytelnika. Bardziej obszerne formy są bezpieczniejsze – nieco łatwiej się w nich obronić. Powieść roztacza zresztą przed pisarzem inne, własne wyzwania (wynikające z wielości, z ogromu wątków), natomiast jeśli opowiadanie nie zabrzmi, „nie zagra”, czytelnik błyskawicznie to spostrzeże i istnieje ryzyko, że już nie zatrzymamy go w środku naszej historii. Dlatego, patrząc od tej strony, opowiadanie nie tylko nie jest wprawką do powieści – jest wręcz od powieści trudniejsze. Ostatni istotny element opowiadania to puenta. Uważam za bardzo mylny pogląd to, że opowiadanie można nagle… przestać pisać. Urwać potok myśli, tak jakby pisarzowi gwałtownie wyczerpały się baterie, i koniec. Owszem, granie niedopowiedzeniem to zgrabny środek kompozycyjny, możemy z niego korzystać i w opowiadaniu, i w powieści, i w innych literackich formach, ale niedopowiedzenie nie zakłada raptownego ucięcia utworu. Opowiadanie nie jest bowiem zwykłą scenką, jakimś ogólnym opowiedzeniem o czymś – jest pełną, kompletną historią. No więc ta historia powinna się czymś zwieńczyć, powinna dokądś czytelnika zaprowadzić – i tym czymś jest właśnie puenta. Może nią być jakiś wniosek płynący z historii, być może dramatyczna czy przewrotna decyzja bohatera, być może klamra – czyli coś, co otwierało historię, pojawia się także na samym jej końcu, aby całość dopełnić, zamknąć albo uwypuklić. Może nią być zwrot myśli bohatera lub narratora w niespodziewaną, świeżą stronę. Niewątpliwie coś powinno w opowiadaniu wybrzmieć na jego końcu, bo czytelnik potrzebuje, aby opowiadanie coś w nim uruchomiło, coś w nim osadziło – ponieważ tak mała pod względem objętości historia przesącza się przez nas (bo czas czytania opowiadania jest za krótki na to, aby czytelnik mógł „zrosnąć” się z historią), i dlatego też pisarz potrzebuje wyposażyć swoje opowiadanie w coś takiego, co zakotwiczy się w czytelniku, co nie wytrąci się z niego natychmiast po skończeniu lektury, tylko pozostawi mu pewien posmak, wrażenie tego, co przeczytał. W opowiadaniu tym czymś będzie puenta – bez puenty cała pisarska praca w percepcji czytelnika pryśnie jak bańka mydlana. To też element narastania czegoś, który w opowiadaniu jest ważny, skłania nas do potrzeby wymyślenia i napisania puenty – bo narastanie musi do czegoś doprowadzić… Podsumowanie? Wszystkim, którzy chcieliby zgłębić, czym może być opowiadanie – polecam lekturę dobrych opowiadań. Zawsze byłam zdania, że jako pisarze możemy się nauczyć najwięcej od wielkich i od bardzo dobrych pisarzy – i jak dotychczas się na tym zdaniu nie zawiodłam. A skoro dziś rozmawiamy o opowiadaniu, to polecam Wam gorąco zbiór opowiadań Teda Chianga – zatytułowany Historia twojego życia. Chiang pisze fantastykę naukową – i przez całe życie pisze wyłącznie opowiadania, a zatem nic dziwnego, że osiągnął w tym gatunku wyśmienitą formę. Dlatego zagrzewam Was do rychłego sięgnięcia po opowiadania właśnie Chianga – bo nie ma, jak uczyć się rzemiosła od specjalisty. To, czy lubicie książki SF – nie ma żadnego znaczenia. Nieistotne jest też to, czy lubicie, czy nie lubicie literaturę kontemplacyjną, zmuszającą do myślenia. Zachęcam Was do przeczytania choćby tego jednego zbioru opowiadań właśnie Chianga – nie z uwagi na to, o czym te opowiadania traktują, ani na to, w jakiej konwencji zostały napisane, lecz na to, jak zostały napisane technicznie, czyli jaka jest ich konstrukcja, koncept, sens, sposób budowania napięcia emocjonalnego, sposób wydobywania puenty. To, czy te opowiadania będą się Wam podobały jako teksty literackie – czy okażą się zgodne z Waszymi osobistymi gustami, nie ma żadnego znaczenia (w kontekście nabywania wiedzy o opowiadaniu jako gatunku). No i żeby nie było, że się arogancko wymądrzam, a sama opowiadań nie pisuję – zapraszam do zwiedzania zakładki Opowiadania. To nie jest tak, że jestem z tej zakładki niebywale dumna, zapraszam do niej, chcąc podkreślić swoją uczciwość – podzielić się z Czytelnikiem swoimi poszukiwaniami literackimi i błędami.